Brezilya'da kahve tiryakileri toz haline getirilmiş "kahve aromalı içeceklere" yönelirken ABD'deki restoranlar yumurtalı yemeklere ek ücret getirmeye başladı.
Rusya'nın 2022'de Ukrayna'yı işgal etmesinin ardından gıda fiyatları global çapta rekor seviyelere yükseldi.
Bu artış oranı biraz düşmüş olsa da halen son 60 yılın pek çok noktasından daha yüksek durumda.
Uzmanlar bu durumun, bir trendin parçası olduğu, altında yatan faktörlerin ise pek geçici gibi görünmediği fikrinde.
Uluslararası Gıda Politikaları Araştırma Enstitüsü'nde (International Food Policy Research Institute, IFPRI) kıdemli araştırmacı olarak çalışan Rob Vos "ucuz gıda dönemi sona erdi" diyor.
"Dünya bu yeni gerçekliğe ayak uydurmalı".
Fiyatlar ne kadar yüksek?
Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) Gıda Fiyat Endeksi'ne göre gıda fiyatları Rusya'nın 2022 yılında Ukrayna'yı işgalinin ardından rekor seviyeye ulaştı.
Bu endeks, bitkisel yağlar, tahıllar, et, şeker ve süt ürünleri olmak üzere beş farklı kategorideki gıda ürünlerinin fiyatlarını izliyor ve ardından beşinin birleşiminden oluşan genel bir rakam oluşturuyor.
Endekse göre reel gıda fiyatları, yani enflasyonun da dikkate alınarak oluşturulduğu fiyatlar, Mart 2022'de rekor seviyeye ulaştı.
2023 yılına gelindiğinde bu seviye düştü, ancak geçtiğimiz yıl yavaş bir yükseliş gösterdi.
Demografi ve ekonomi uzmanı ve Brezilya Ulusal İstatistik Bilimleri Fakültesi eski profesörü José Eustáquio Diniz, bu on yılın son 100 yılın reel anlamda en yüksek ortalama gıda fiyatlarına sahne olduğunu söylüyor.
Diniz, bu eğilimi küresel gıda güvenliği için "ciddi" bir risk olarak tanımlıyor.
Gıda fiyatlarının rekor seviyelere ulaştığı son dönem, gıda üretimi ve taşımacılığı da dahil olmak üzere birçok sektörde maliyetleri artıran 1973 petrol krizinin ardından 1974 ve 1975 yıllarıydı.
Savaş ve gübre
Ukrayna'daki çatışma küresel gıda piyasalarını istikrarsızlaştırdı. Bunun en büyük sebebi, Rusya ve Ukrayna'nın önemli buğday ve ayçiçek yağı ihracatçıları olması ve Ukrayna'nın önemli bir mısır ihracatçısı olmasıydı.
Bu ürünlerin fiyatları 2022 yılının başlarında Rusya'nın Ukrayna limanlarını bloke etmesinin ardından yükselmiş, ancak iki taraf arasında varılan bir anlaşma ve daha sonra oluşturulan yeni nakliye rotaları Ukrayna'nın ihracata devam etmesini sağlamıştı.
,FAO'da kıdemli bir ekonomist olan Monika Tothova, en nihayetinde bu durumun oluşturduğu etkinin bazılarının korktuğu kadar şiddetli olmadığını söylüyor.
Ancak çatışma, çiftçiler için bir başka endişeyi de ortaya çıkardı: gübre fiyatı.
Doğal gaz gübre üretimi için kilit öneme sahip. Hali hazırda yüksek olan gübre fiyatları, 2022'de Ukrayna'daki çatışmaların gaz fiyatlarını artırmasıyla daha da yükseldi ve gıda fiyatlarını daha da artırdı.
Üretim, beslenme ve talep
Ancak burada daha uzun vadeli faktörler de devrede.
IFPRI'den Vos, "Düşük gıda fiyatları dönemi, 1970'lerden itibaren tarımsal verimlilikte yaşanan büyük artışın bir sonucuydu" diyor.
Bu dönem, "Yeşil Devrim" olarak da adlandırılan, yüksek verimli bitki çeşitlerine ve yoğun tarım tekniklerine geçildiği bir dönemdi.
Ancak Vos'a göre verimlilikteki bu artış artık yavaşladı ve gıdaya olan talep arttıkça fiyatlar da ortalama olarak yükseldi.
Talep, özellikle nüfusun arttığı ve beslenme düzeninin değiştiği gelişmekte olan ülkelerde arttı.
"İnsanlar daha fazla et, süt ürünleri, meyve ve sebze tüketiyor" diyor Diniz, ve ekliyor:
"Ancak bu sektörlerdeki verimlilik talebe ayak uyduramadı ve bu da gıdayı daha pahalı hale getirdi".
İklim değişikliği
İklim değişikliğinin de gıda fiyatlarına etkisi var.
Avrupa Merkez Bankası ve Potsdam İklim Etki Araştırmaları Enstitüsü tarafından geçen yıl yapılan ortak bir çalışmaya göre artan sıcaklıklar 2035 yılına kadar gıda enflasyonunu yılda yüzde 3,2 puan kadar artırabilir.
Dünya Bankası'nın 2022 raporuna göre, iklim değişikliği son 60 yılda tarımsal verimlilik artışını yavaşlattı.
Rapor, iklim değişikliğinin yarattığı etkilerin tarımdaki verimlilik artışını dengeleyebileceği potansiyel bir "kritik eşik" konusunda uyarırken, bu eşiğin "yıkıcı" olabileceğini belirtti.
Tothova'ya göre hava durumuna yakından bağlı olan pek çok tarımsal üretim "çok belirsiz bir iş" haline geldi.
Buna göre, zeytinyağı, kahve ve kakao gibi ürünler, çok yaşlı ağaçlardan elde edilmeleri ve üretimlerinin belli sayıda ülkede yoğunlaşması sebebiyle özellikle hassas konumda.
Örneğin, 2023 ve 2024 yıllarında Güney Avrupa'yı vuran aşırı sıcak hava dalgalarının İspanya ve diğer zeytin yetiştirilen bölgelerde kuraklığa yol açmasının ardından zeytinyağı fiyatları yükselmişti.
Londra'daki Imperial College'da Dünya Hava Olayları İlişkilendirme Girişimi (World Weather Attribution, WWA) bilim insanları, insan kaynaklı iklim değişikliği olmadan kavurucu sıcaklıkların "neredeyse imkansız" olduğunu söylüyor.
Kahve de aşırı hava koşullarından etkilenen ürünler arasında.
Arabica kahve çekirdeği fiyatları, Brezilya'da iki yıldır devam eden kuraklığın da etkisiyle Şubat ayında uluslararası emtia piyasalarında rekor seviyelere yükseldi.
WWA araştırmacıları, 2023'ün olağanüstü kurak koşullarının ana nedeninin iklim değişikliği olduğunu söylüyor.
Haşere ve hastalıklar
ABD'de kuş gribi salgını on milyonlarca tavuğun itlaf edilmesine yol açtı.
ABD Çalışma İstatistikleri Bürosu'na (US Bureau of Labor Statistics) göre bir düzine yumurtanın fiyatı 2021'den bu yana üç kattan fazla artarak Mart ayında 6,23 dolarla rekor seviyeye ulaştı.
ABD Başkanı Donald Trump yükselen fiyatlardan selefi Joe Biden'ın politikalarını sorumlu tutarken, kampanya grupları ve bazı Demokrat Partili temsilciler yumurta üreticilerinin fiyatları yapay olarak yüksek tuttuğu iddialarını dile getiriyor.
Kuş gribi son yıllarda Güney Afrika, Avustralya ve Japonya gibi başka yerlerde de yumurta fiyatlarını artırdı, ancak bu etki ülkeden ülkeye değişiklik gösterdi.
Portakal suyu da son dönemde fiyat artışına sahne oldu ve geçtiğimiz Eylül ayında emtia piyasalarında rekor seviyeye ulaştı.
Brezilya ve ABD'deki hasatlar, ağaçların özsuyunu emerek yayılan ve meyveleri acılaştırarak bitkileri yavaş yavaş öldüren bir haşerenin yaydığı bir hastalık olan "turunçgil yeşillenme hastalığından" etkilenmişti.
Brezilya'daki kuraklık ve Florida'daki kasırgalar da üretimi vurmuştu. Ancak fiyatlar şimdi düştü.
Gümrük vergileri ve ticaretteki belirsizlikler
ABD Başkanı Donald Trump'ın ABD'ye giren mallara uyguladığı son gümrük vergileri de dahil olmak üzere küresel ticarette yaşanan aksaklıklar da gıda fiyatlarını etkileyebilir.
Öngörülemezlik çiftçiler için bir sorun.
Tothova'ya göre "Eğer bir ticaret savaşı patlak verir ve gümrük vergileri uygulanırsa önemli ihracat pazarlarını kaybedebilirler ve bu da onları üretimlerini sezon ortasında ayarlamak zorunda bırakabilir".
Bunun zincirleme etkileri de olabilir.
Örneğin, Çin ABD soya fasulyesine misilleme gümrük vergisi uyguladığında, Çinli ithalatçılar Brezilya gibi diğer tedarikçilere yöneldi. Ancak Dünya Bankası'nın yakın tarihli bir raporuna göre bunlar talebi karşılayamadı ve ithal fasulye fiyatları yükseldi.
Vos, ABD'nin gümrük vergilerinin küresel gıda fiyatlarını artırıcı bir etkisi olup olmayacağının ya da ekonomik büyümede fiyatları düşürebilecek küresel bir yavaşlamaya yol açıp açmayacağının net olmadığını söylüyor.
Yavaşlama olsa bile, birçok düşük ve orta gelirli ülkede gıda fiyat enflasyonunun yüksek kalabileceği uyarısında bulunuyor.
Çünkü bu ülkelerin kendi ihracatlarına olan talebin düşmesi para birimlerini zayıflatarak gıda ithalatını daha pahalı hale getirebilir.
"İşlerin tam olarak nasıl sonuçlanacağına dair bir kesinlik yok" diyor Vos, "ancak genel olarak ufuktaki iyi haber sayısı oldukça az".
Hissedilen maliyet
Gıda fiyatları 2022'den bu yana küresel piyasada düşmüş olsa da, bu tüketicilerin marketlerde ödediği fiyatların da her yerde düştüğü anlamına gelmiyor.
Dünya Bankası Beklentiler Grubu'nda kıdemli bir ekonomist olan Dawit Mekonnen, birçok ülkede gıda fiyatlarının dört yıl öncesine göre hala önemli ölçüde yüksek olduğunu ve bunun "gıda satın alınabilirliğini ciddi şekilde aşındırdığını" söylüyor.
Yetersiz beslenme de küresel ölçekte artış gösteriyor.
FAO rakamlarına göre, 2017 yılında dünya nüfusunun yüzde 7,1'i gibi düşük bir seviyeye inen bu oran şu anda yüzde 9,1'e yükselmiş durumda.
FAO'nun en son değerlendirmesine göre, Afrika nüfusunun yaklaşık üçte ikisi de dahil olmak üzere, dünya nüfusunun üçte birinden fazlası sağlıklı beslenebilecek gelire sahip değil.
Bazı ekonomistler gıda fiyatlarının önümüzdeki 12 ay içinde bir miktar gevşeyebileceğini tahmin ediyor, ancak çoğu uzman daha fazla dalgalanma bekliyor.
Vos, "Fiyatları yükselten güçler - artan üretim maliyetleri, tedarik zinciri aksaklıkları, iklim değişikliği ve ticaret politikaları - ortadan kalkmıyor" diye uyarıyor.
